ภาพสีน้ำมัน “การเดินทางครั้งสุดท้ายตามความเชื่อไทดำ”
โดย ดร.ปริตตา เฉลิมเผ่า กออนันตกูล

ผู้ชนะการประมูลภาพ คุณวงจันทร์ ศิริมหัทธโน
ศิษย์เก่าคณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา รุ่น 23

สุดแดน วิสุทธิลักษณ์

เนื่องในโอกาสครบรอบ 55 ปี การสถาปนาคณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ คณะฯ ได้ร่วมกับสมาคมศิษย์เก่าฯ จัดงานเฉลิมฉลอง “55 ปี คณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา ธรรมศาสตร์: Wisdom of Understanding” เมื่อวันที่ 15 กุมภาพันธ์ 2563 ณ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ท่าพระจันทร์ โดยในโอกาสนี้ คณาจารย์และศิษย์เก่า-ศิษย์ปัจจุบันได้ร่วมบริจาคเพื่อจัดตั้ง “กองทุนกู้ยืมฉุกเฉินสำหรับนักศึกษาคณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา ธรรมศาสตร์” เพื่อให้ความช่วยเหลือนักศึกษาที่มีความจำเป็นเร่งด่วน ซึ่งการสมัครทุนโดยทั่วไปอาจไม่สามารถให้ความช่วยเหลือได้ทันท่วงที

นอกจากนี้ ส่วนหนึ่งของเงินจัดตั้งกองทุนยังได้รับมาจากกิจกรรมการประมูลภาพวาดสีน้ำมัน “การเดินทางครั้งสุดท้ายตามความเชื่อของไทดำ” (Wandering in the Black Tai mythical land) ผลงานของ ดร.ปริตตา เฉลิมเผ่า กออนันตกูล อดีตอาจารย์ประจำคณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา ซึ่งได้กรุณามอบให้กับคณะฯ เพื่อนำมาจัดแสดงและเปิดโอกาสให้ประชาคมสังคมวิทยาและมานุษยวิทยาร่วมประมูลเพื่อนำรายได้เข้าสมทบกองทุนดังกล่าว

ภาพ “การเดินทางครั้งสุดท้ายตามความเชื่อของไทดำ” เป็นภาพเขียนสีน้ำมันขนาด 40 x 60 ซม. โดย ดร.ปริตตา ได้บอกเล่าถึงที่มาและแรงบันดาลใจในการวาดภาพนี้ไว้ว่า “ภาพนี้เขียนตามเนื้อความในหนังสือ ‘ความบอกทาง’ หรือ ‘ความส่งผีตายขึ้นเมืองฟ้า’ ซึ่งเป็นเอกสารโบราณของคนไทดำที่ใช้อ่านในพิธีศพ เอกสารบรรยายการเดินทางของขวัญของผู้ตาย ผ่านน้ำตก ประตู เขตแดนผีด้ำ เมืองมด ผ่านทุ่งนา ป่าไผ่ หนองน้ำ ฯลฯ ข้ามแม่น้ำฟองสีแดง และขึ้นภูเขาสิบหรือสิบสองชั้น เพื่อไปสู่ดินแดนแถนหลวง ซึ่งเป็นเมืองฟ้า และได้พบปู่แถน ผู้สร้างมนุษย์ตามความเชื่อของคนไทดำ”

กล่าวได้ว่าภาพนี้เป็นการจำลองภาพลักษณ์จักรวาลของชาวไทดำ หรือ “จักรวาลคู่ขนานของเมืองฟ้า-เมืองลุ่ม” ของกลุ่มชาติพันธุ์ไทกลุ่มหนึ่งได้อย่างมีสีสัน ด้วยการฉายภาพแสดงเส้นทางของการเดินทางครั้งสุดท้ายของ “ขวัญ” จากดินแดนเมืองลุ่ม (เมืองที่เขาเคยใช้ชีวิตอยู่) ผ่านเส้นทางซับซ้อนวกวน ผ่านน้ำตก ประตูฟ้า ประตูหมอก ขึ้นเขาลงห้วย ข้ามแม่น้ำ ผ่านสวน สู่เมืองฟ้าซึ่งเป็นที่อยู่ของแถนและบรรดาบรรพบุรุษของตนที่เดินทางล่วงหน้าไปก่อนและรอคนรุ่นลูกหลานอยู่ที่นั่น

หากลองพิจารณาความเป็นมาของภาพเขียนนี้จะพบว่าน่าสนใจยิ่ง เนื่องจากแสดงให้เห็นถึงความเกี่ยวข้องกับการศึกษาวิจัยของอาจารย์ในคณะฯ หลายรุ่น

ผู้วาดภาพได้แรงบันดาลใจมาจากงานวิจัยของผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.พิเชฐ สายพันธ์ เรื่อง “พลวัตในจักรวาลทัศน์และโลกทัศน์ของลาวโซ่ง/ไทดำจากพิธีกรรมความตาย” (2561) ซึ่งข้อมูลส่วนหนึ่งมาจากการศึกษาเอกสารโบราณอักษรไทดำที่เรียกว่า “ความโทเมือง” (ฉบับเมืองแถง) ซึ่งล่าสุด ได้รับการตีพิมพ์เป็นบทความ “พลวัตจักรวาลทัศน์และโลกทัศน์สํานึกประวัติศาสตร์ชาติพันธ์ุ กับถิ่นฐานต้นกําเนิดของลาวโซ่ง/ไทดําจากพิธีกรรมความตาย” ในวารสารมานุษยวิทยา (2562) ซึ่งได้มีการตีพิมพ์แผนภาพภูมิสัณฐานจักรวาลไทดำ “เมืองฟ้า” และ “เมืองลุ่ม” เป็นภาพประกอบด้วย

เอกสารดังกล่าวนี้ รองศาสตราจารย์ ดร.ยุกติ มุกดาวิจิตร ก็ได้ศึกษาวิเคราะห์ไว้ด้วยเช่นกันในรายงานวิจัย เรื่อง “การรู้หนังสือ สถานที่และการก่อตัวของเมืองไทดำ: บททดลองเสนอประวัติศาสตร์การเมืองไทดำ ในเวียดนามยุคก่อนสมัยใหม่ (มุมมองจากเอกสาร ‘ความโตเมือง’) ซึ่งเป็นการศึกษาสำนวนของเมืองลาและเมืองหม้วย (ต่อมายุกติเรียกเอกสารกลุ่มนี้ใหม่ว่า “เล่าความเมือง”) และต่อมาได้รับการตีพิมพ์เป็นหนังสือ ประวัติศาสตร์ไทดำ: รากเหง้าวัฒนธรรม-สังคมไทย และเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ (2557)

ย้อนกลับขึ้นไปอีก ในงานศึกษาของรองศาสตราจารย์สุมิตร ปิติพัฒน์ อดีตอาจารย์และคณบดีคณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา เรื่อง Lao Song (2521) และ The Religion and beliefs of the Black Tai, and a note on the study of cultural origins (1980) ได้ศึกษาศาสนาและความเชื่อของคนไทดำ (โซ่ง) ซึ่งถือว่าเป็นการศึกษาเกี่ยวกับประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมของกลุ่มชาติพันธุ์ไทดำในยุคบุกเบิก

ภาพ “การเดินทางครั้งสุดท้ายตามความเชื่อของไทดำ” จึงเป็นผลสืบเนื่องจากการศึกษาวิจัยเกี่ยวกับกลุ่มชาติพันธุ์กลุ่มหนึ่ง (ไทดำ) ที่ใช้ระยะเวลายาวนานกว่า 40 ปี และอาจถือเป็นผลงานศึกษาวิจัยที่เชื่อมโยงกันของคณาจารย์ในคณะฯ ถึง 4 รุ่น กว่าที่จะทำความเข้าใจจักรวาลทัศน์ไทดำและฉายภาพออกมาให้ปรากฏเป็นครั้งแรก ในโอกาสครบรอบ 55 ปีของคณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา

หากใครได้มีโอกาสพิจารณาภาพวาดสีน้ำมันภาพนี้อย่างใกล้ชิด อาจจะรู้สึกได้ว่าแสงและสีที่สะท้อนอยู่ในภาพนี้เปี่ยมไปด้วยความหวัง ธรรมชาติแห่งจักรวาลเบื้องหน้าของชายที่ยืนมองเส้นทางอันยาวไกลอยู่นั้นคือเส้นทางกลับบ้านอันแท้จริง เป็นสถานที่ซึ่งญาติพี่น้องและบุคคลอันเป็นที่รักของเขารอคอยอยู่ เพื่อที่จะได้อยู่ร่วมกันอย่างมีความสุขอีกครั้งหนึ่งในนิรันดรภาพ

สำหรับผู้สนใจร่วมบริจาคสมทบ “กองทุนกู้ยืมฉุกเฉินสำหรับนักศึกษาคณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา ธรรมศาสตร์” เนื่องในโอกาสครบรอบ 55 ปีการสถาปนาคณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ สามารถดูรายละเอียดเพิ่มเติมได้ ที่นี่