ชุดโครงการเสวนาวิชาการ “สิทธิที่จะมีส่วนร่วมในเมือง”

ผู้ประสานงานชุดโครงการเสวนาวิชาการ: อาจารย์ ดร.ประกีรติ สัตสุต

ความเป็นเมืองกำลังกลายเป็นลักษณะพื้นฐานที่สำคัญของชีวิตสังคมร่วมสมัย จากรายงาน the 2018 Revision of World Urbanization Prospects ที่จัดทำโดยหน่วยประชากร สำนักงานกิจการเศรษฐกิจและสังคมแห่ง สหประชาชาติ (the UN Department of Economic and Social Affairs: UN DESA) การขยายตัวของประชากรโลกเป็นไปอย่างรวดเร็วและมีนัยสำคัญต่อการพัฒนาทั้งในระดับสากลและท้องถิ่น เพราะไม่เพียงแต่จำนวนประชากรในโลกจะมีจำนวนเพิ่มขึ้นจาก 751 ล้านคนในปีพ.ศ. 2493 จนถึงจำนวน 4.2 ล้านคนในปีพ.ศ. 2561 แต่ยังมีการประมาณการว่าประชากรในภาคเมืองจะกระจุกตัวอยู่ในเมืองใหญ่ของแค่เพียงไม่กี่ประเทศ โดยภูมิภาคเอเชียได้รับการคาดคะเนว่าจะเป็นพื้นที่ที่มีจำนวนประชากรในภาคเมืองมากถึงร้อยละ 54 ของประชากรในภาคเมืองทั้งโลก ตามหลังมาด้วยทวีปยุโรปและแอฟริกา (UN 2018) และในขณะเดียวกัน เมืองในประเทศกำลังพัฒนาถูกคาดการว่าจะกลายเป็นพื้นที่สำคัญซึ่งรองรับการขยายตัวของประชากรในภาคเมืองกว่าร้อยละ 96 ในช่วงระหว่างปีพ.ศ. 2556-2573 ของจำนวนประชากรในภาคเมืองทั้งหมด (World Bank 2013)

อย่างไรก็ดี แม้ว่าการขยายตัวของการเป็นเมืองและจำนวนประชากรที่กระจุกตัวอยู่ในพื้นที่ดังกล่าวจะทำให้เมืองกลายเป็นพื้นที่สำคัญต่อชีวิตทางเศรษฐกิจ สังคม และการเมืองของโลกสมัยใหม่ แต่พัฒนาการดังกล่าวกลับมาพร้อมกับการแข่งขันแย่งชิงทรัพยากรและการเบียดขับประชากรจำนวนมากออกจากความจำเริญและการเติบโตของเมือง เพราะในด้านหนึ่ง แม้การขยายตัวเชิงกายภาพของเมืองจะเป็นคู่ขนานไปกับการขยายตัวของระบบเศรษฐกิจ แต่ทิศทางและเนื้อหาของการพัฒนาไม่ได้ถูกกำหนดโดยกระบวนการมีส่วนร่วมซึ่งผู้มีส่วนได้เสียสามารถเข้าร่วมและมีบทบาทอย่างเท่าเทียม และการพัฒนาเมืองกลับกระจุกตัวอยู่กับการตัดสินใจของผู้เชี่ยวชาญจากภาครัฐและผู้กุมอำนาจทางเศรษฐกิจการเมืองเป็นสำคัญ ด้วยเหตุนี้ พัฒนาการของเมืองจึงไม่ตอบสนองต่อคนทุกกลุ่ม และมีผลให้กลุ่มประชากรที่ไม่มีอำนาจทางเศรษฐกิจการเมืองต้องกลายมาเป็นผู้รับภาระจากการพัฒนา ไม่ว่าจะเป็นในมิติด้านสิ่งแวดล้อม ความยากจนและเหลื่อมล้ำ และการเข้าถึงบริการสาธารณะ ในขณะเดียวกัน ปรากฏการณ์ดังกล่าวไม่ได้จำกัดตัวอยู่แค่เพียงประเทศกำลังพัฒนาแต่เพียงเท่านั้น หลายเมืองในโลกตะวันตกเองกำลังเผชิญกับปัญหาดังกล่าวอยู่ด้วยเช่นกัน เพราะแม้เมืองในโลกตะวันตกหลายเมืองสามารถจัดการกับปัญหาด้านสิ่งแวดล้อม การบริหารจัดการทรัพยากร และการมีส่วนร่วมทางการเมือง แต่ยังมีอีกหลายเมืองอีกเช่นกันที่ความเหลื่อมล้ำในการเข้าถึงทรัพยากรและการถูกกดทับทางสังคมได้นำไปสู่ความขัดแย้งแบบเผชิญหน้า เช่น ในกรณีของการประท้วงต่อต้านความรุนแรงของตำรวจและการเหยียดผิวในหลายเมืองของประเทศสหรัฐอเมริกา เป็นต้น

แนวคิดเรื่อง “สิทธิที่จะมีส่วนร่วมในเมือง” (the right to the city) เป็นแนวคิดร่วมสมัยที่สำคัญของแวดวงสังคมศาสตร์และการเคลื่อนไหวเพื่อเรียกร้องการแก้ปัญหาความเหลื่อมล้ำด้านอำนาจและการเข้าถึงทรัพยากรของภาคเมืองในปัจจุบัน กรอบแนวคิดดังกล่าวมีข้อเสนอว่า ในเบื้องต้นแล้ว สิทธิในการอยู่อาศัยและเข้าถึงทรัพยากรของเมืองเป็นสิทธิมนุษยชนขั้นพื้นฐานของผู้ที่อาศัยในเมือง ไม่ว่าจะเป็นผู้ที่มีหลักแหล่งที่ได้รับการรับรองหรืออาจจะไม่ได้รับรองด้วยกฎหมายและเอกสารของราชการ และที่สำคัญยิ่งกว่า คือ ผู้ที่อาศัยในเมืองมีสิทธิในการกำหนดว่าชีวิตของเมืองควรมีรูปร่างและลักษณะแบบไหนตามทัศนคติของพวกเค้าเอง โดยกระบวนการดังกล่าวพึงกระทำได้ผ่านสิทธิในการมีส่วนร่วมและการลงมือแก้ไขปัญหาตามคุณลักษณะของพลเมือง ข้อสมมุติฐานประการหนึ่งของแนวคิดนี้จะได้แก่ความเชื่อที่ว่า การสร้างการมีส่วนร่วมในเมืองให้เกิดขึ้นได้จริงระหว่างผู้มีส่วนได้เสียตัวจริงจะมีผลให้เกิดการแก้ไขปัญหาการเบียดขับทางสังคมและความขัดแย้งที่ตรงจุด และบ่มเพาะวัฒนธรรมและเงื่อนไขที่เหมาะสมต่อสังคมประชาธิปไตย โดยในบริบทของสังคมไทยเอง เมืองที่ใหญ่ที่สุดในประเทศอย่างกรุงเทพมหานครก็มีประสบการณ์ความขัดแย้งระหว่างชุมชนและอำนาจรัฐที่ยังดำเนินมาโดยตลอด ไม่ว่าจะเป็นในกรณีของการไล่รื้อชุมชนเก่า เช่น ชุมชนป้อมมหากาฬ หรือการเวนคืนชุมชนในตัวเมืองเพื่อโครงการก่อสร้างของภาครัฐ และการไล่ชุมชนข้างทางรถไฟเพื่ออำนวยความสะดวกให้กับบริษัทเอกชนที่ได้รับสัมปทานพัฒนาพื้นที่ โดยที่ภาครัฐไม่มีแผนการเยียวยาและช่วยเหลือที่จะเข้ามารองรับประชากรจำนวนหลายพันที่ต้องสูญเสียบ้านและศักยภาพในการทำมาหาเลี้ยงตน

ชุดโครงการเสวนาวิชาการนี้ประกอบไปด้วยกิจกรรมเสวนาวิชาการ 4 ครั้ง ดำเนินการภายในช่วงเดือนกันยายน 2563 โดยมีวัตถุประสงค์ทั้งในเชิงความรู้และเชิงปฏิบัติการ ในด้านหนึ่ง โครงการเสวนาต้องการที่จะเปิดพื้นที่ให้ข้อถกเถียงว่าด้วยเรื่องของสิทธิในการมีส่วนร่วมในเมืองด้วยการนำเสนองานวิชาการร่วมสมัยซึ่งมีหัวข้อที่เกี่ยวเนื่องโดยตรง เพื่อสะท้อนให้เห็นถึงพลวัตรของแนวคิดสิทธิในการมีส่วนร่วมในเมืองในแวดวงวิชาการของไทย โดยหัวข้อของการนำเสนอจะมีตั้งแต่เรื่องสิทธิของผู้ลี้ภัยในเมือง คนจนเมือง และผู้ได้รับผลกระทบจากโครงการพัฒนาของรัฐในภาคเมือง และในอีกด้านหนึ่ง กิจกรรมเสวนาของในโครงการยังเปิดโอกาสให้ฝ่ายปฏิบัติการที่ได้เคลื่อนไหวเรียกร้องสิทธิของผู้ได้รับผลกระทบจากโครงการพัฒนาของภาครัฐ รวมถึงตัวผู้ได้รับผลกระทบเอง โดยหนึ่งในกิจกรรมจะเป็นการเสวนาที่มีเครือข่ายของฝ่ายปฏิบัติการ ผู้เสียหาย และฝ่ายวิชาการ เข้าร่วมแลกเปลี่ยนประสบการณ์และมุมมอง รวมไปถึงระดมความคิดจากผู้มีส่วนได้เสีย เพื่อนำไปสังเคราะห์เป็นข้อเสนอผลักดันให้เกิดการมีส่วนร่วมในการพัฒนาเมืองที่ผู้อยู่อาศัยไม่ถูกเบียดขับออกจากชีวิตของเมืองแห่งนั้น พร้อมไปกับการสร้างบทสนทนาให้เกิดขึ้นระหว่างฝ่ายวิชาการและฝ่ายปฏิบัติการ